Tahmin biliminin düşündürdükleri

13 Şubat 2012 10:58 tsi
Tahminde bulunmak, esas itibariyle insanların her gün, her dakika, hattâ her ân devamlı ve çoğu zaman da farkında olmadan yaptıkları aktif bir karar sürecidir.

Ertuğrul Deniz
edeniz@sizinti.com.tr
   
Çalan zille birlikte kapının ardında birilerinin olduğunu varsayıp, kapıya yönelmek ve onu açmak, basit bir öngörü sürecini anlatır. Üreticilerin, farklı fiyat uygulamaları karşısında tüketicilerin hangi seviyelerde talepte bulunabileceğini ve yemek pişiren insanların, muhtemel pişme süresini tahmin etmeleri farklı öngörü çalışmalarına misâl verilebilir. Tahmin problemleri; hava durumu, ekonomi veya bir işin akıbeti ile alâkalı olabilir. Bu tarz tahmin problemleri, çok sayıda bağımlı ve bağımsız değişkeni içinde barındırır. Hâdiseleri öngörme ve kararları daha az riskli hâle getirme noktasında günümüzde harcanan emek ve hâlâ cevaplanamamış sorular, risk analizini gerektiren karar süreçlerini, günümüzde popüler hâle getirmektedir. Meselâ yatırım fonlarının ve kaynakların nasıl değerlendirileceği, 3–5 günlük hava durumu gibi güncel konular, medyada her gün yer almaktadır. Bu tahmin edebilme kabiliyetini, insanlar gündelik hayatlarında defalarca kullanıyor olsalar da, çoğu zaman karar süreçlerinin sistematiğinden habersizdirler.

Günümüzde bilim ve teknolojideki ilerlemeye rağmen, insanoğlu hâdiseleri tahmin edebilme noktasında oldukça aciz kalmaktadır. Çünkü her hâdisede kontrol edebildiğimiz değişkenlerin nispeti çok az iken, belirsizlikler çok fazladır. İnsanoğlu sadece hâdiseleri öngörme noktasında değil, karar verirken de belirsizliklerle uğraşmak mecburiyetindedir. Günlük hayatta tercihte bulunmayı gerektiren karar problemlerini çözerken, belirsizlikleri en aza indirgemeye çalışırız. Yapısında fıtrî olarak belirsizlik bulunan her karar, risklidir. Karar verme süreçleri bundan dolayı, aynı zamanda risk yönetimidir. Bütün gayretler, öngörülen risk seviyesini azaltmaya, daha az hatalı kararlar vermeye yöneliktir. Risk seviyesi yüksek problemleri çözerken, verilen kararlarda hata nispeti de artmaktadır. Hataları azaltmaya yönelik tahminler yapılırken, hem tecrübe ve sezgilerden, hem de hâdiseyle alâkalı gözlemlerden ve sayısal bilgilerden faydalanılır. Tahmin çalışmaları için, sayısal verilerin toplanmasına ve analizine ihtiyaç vardır. Bu işi yapanlara istatistikçi denir. Çalışmaların sağlıklı yapılması ve doğruya en yakın kararların verilebilmesi için, toplanacak bilgilerin yansız ve istatistikî metotların da uygun olması gerekir. Aksi hâlde, hatalı tahminlere dayanarak verilecek kararlar, beklenen neticelere götürmeyeceği gibi, zaman, para ve kaynak israfına da sebep olacaktır.

Belirsizlik taşıyan karar problemleri çok çeşitli yapılardadır. Meselâ bir ağacın dalından kopan elmanın, birkaç saniye içerisinde alacağı yol ve varacağı nokta, fizik kanunları bilinirse, hesaplanabilir. Bu problemin çözümü aslında belirli varsayımlara ve fizikî prensiplere dayanan tahmin işlemidir. Fizikî prensiplere dayanan tahmin hesapları, değişkenlerin belirlilik veya belirsizlik derecelerine, hâdiseye tesir eden değişken sayısının azlığına veya çokluğuna göre, tamamen veya kısmen sağlıklı yapılabilir. Meselâ hava durumunu tahmin etmeye yönelik problemin sağlıklı çözümü, atmosfer hareketlerinden başlayıp, deniz suyu sıcaklığına varıncaya kadar, ölçülebilir ve ölçülemez mahiyetteki birçok değişkeni ne ölçüde hesaba kattığımıza bağlıdır. Geçmiş tecrübelerden elde edilen bilgiler ışığında, zayıf ve kuvvetli tesire sahip değişkenler harmanlanarak başarılı tahminler üretmek mümkündür. Ancak böyle kapsamlı bir tahmin, insanın öngörü sınırlarının dışında beklenmedik sürprizlere de açıktır.

Günümüzde bu sahadaki çalışmaları sistematik hâle getiren bilim dalına "ekonometri" denir. Ekonometri içerisinde istatistik, matematik, ekonomi, yöneylem araştırması, optimizasyon, karar verme, bilgisayar disiplinleri bulunur. Tahmin problemlerinin incelenmesinde sayısal ve hüküm analizi şeklinde iki ana yaklaşım kullanılır. Son yıllarda bu analizlere sezgiye dayalı tahmin metotları da eklenmiştir. Sayısal analiz metotlarına dayanan çeşitli tahmin yolları, bir ürünün satış rakamı ile alâkalı mevsime bağlı dalgalanmaları ve tüketici davranışlarını öngörmede yaygın olarak kullanılmaktadır. Birkaç aylık tahmin ortaya koymak isteyen bir araştırmacı, dondurma tüketiminin yılın belirli dönemlerinde belirli karakteristik değişimler gösterdiğini fark ettiğinde, buna dayanarak sağlıklı tahminler yapabilir. Tahminlerde kullanılacak veriler, yıllar itibarı ile toplanmış hava sıcaklığı bilgileri, ithalat–ihracat rakamları veya bir hastanenin hastaları hakkındaki bilgiler de olabilir.

Sayısal analizler, ayrıca sun'î sinir ağı, bilgisayarlı benzetim (simülasyon) ve bilgisayar tabanlı öğrenme metotlarında da sıkça kullanılır. Sun'î sinir ağı teknikleri, insan beynindeki milyonlarca nöron hücresinin çalışma prensibinden ilham alınarak oluşturulmuştur. Sayıları beş ile on arasında değişebilen sun'î hücreler, belirli bir matematik dönüşüm fonksiyonu kullanılarak, tekrarlayan algoritmik işlemlerle eğitilir. Geçmiş verilerle yapılan eğitim işlemi sonunda, hesaplamaların yeni durumlardaki performansına bakılır. Günümüzde birçok tahmin problemi için uygulanmakta olan bu metot, insan beynindeki milyonlarca nöron hücresinden sadece beş-on tanesinin taklit edilerek, neler yapılabileceğini göstermesi noktasında çok mânâlıdır. Ancak sun'î sinir ağları temel alınarak yapılan çalışmaların önündeki en büyük engel, kapasitesi yeterli olmayan bilgisayarlardır. Çünkü süper bilgisayar sistemleri dahi, 100'den fazla hücresi bulunan böyle bir optimizasyon problemini çözmekte zorlandığı gibi, elde edilen neticeler kullanılabilir olmaktan çok uzaktır. Sun'î sinir ağı tabanlı bütün çalışmalar, insan beyninin mükemmel kapasitesini ve durmak bilmeksizin yüzlerce paralel sürecin altından nasıl kalktığını göstermesi açısından önemli bir tefekkür konusudur.

Bazı karar problemlerinde, yeterli miktarda sayısal veri toplanamadığı için, tahmin edilmek istenen parametreler sağlıklı olmayıp, sübjektif özellik gösterebilir. Çok nadir rastlanan hastalıklarla alâkalı yapılan çalışmalar, teknolojik gelişmelerin tahmin edilmesi, bu duruma misâldir. Böyle durumlarda, merak edilen parametreler, sağlıklı tahmin edilemediğinden bilinen sayısal analizleri kullanmak faydalı olmaz. Bundan dolayı tahmin problemlerinde hüküm-analiz metotları kullanılmaktadır. Hüküm analizine (ekstrapolasyon) dayalı tahminlerde, uzmanın bilgi seviyesi, sezgisi, tecrübesi ve bilgi işleme kapasitesi, yorumlama gücü, önemli olmakla birlikte sınırlı kalmaktadır.

Ekonomik dalgalanmalar, fiyat hareketleri ve ticaret hacminin öngörülmesi gibi, sosyoekonomik hayatın gidişatına dâir birçok öngörü problemi mevcuttur: Yatırımcının kaynaklarını değerlendirme şeklini tespit edebilmesi açısından sermayesini doğru zamanda ve doğru miktarda kullanmasını sağlayacak sağlıklı tahminler oldukça önemlidir. Ancak yatırımcının bu noktada vereceği kararlar, ister istemez büyük nispette belirsizlikler ihtiva edecektir. Bundan dolayı geleceği öngörmeye dayanan tahminler, halen emekleme dönemindedir. Ancak unutulmamalıdır ki, kalitesi ne olursa olsun, tahminlere her zaman ihtiyaç duyulur. Çünkü ileriye yönelik beklentilerin öngörülmesi ve karşılanması gerekir. Günümüzde küresel ölçekte tesirini gösteren ekonomik sistemin temel varsayımlarından biri, insanın sadece kendini düşünen ve menfaati için hareket eden varlık olmasıdır. Dünya şartları içinde menfaat ve bencilliğe sürüklenen insan, bu ve benzeri mesajlarla hep kendine dönük bir varlık olma yolunda itilmiştir. Hâlbuki insan, zaman zaman başkalarını da düşünebilir ve kollayabilir. Milleti ve insanlık için beklentisiz hizmet etme, fedakârlıkta bulunma his ve düşüncelerini harekete geçirebilir. Ayrıca gerek infak yoluyla ve gerekse diğer sosyal sorumlulukları itibariyle, yaratılışına uygun davranma sürecini sürdürülebilir hâle getirdiğinde ise, insanoğlu bencilliğin tuzaklarını bozabilir. İnsanın bu iki farklı boyutundan hangisinin tahmin etme sürecinde hesaba katıldığına bağlı olarak da gelecek öngörüleri değişir. Bir başka ifadeyle tahmin biliminin öngörüleri, hayra veya şerre de hizmet edebilir. İnsanın fıtratını korumak maksadı ve niyetiyle yapılan tahmin bilimi, fert ve toplum hayatını sürdürülebilir bir düzen içerisine sokar ve israftan koruyucu tedbirler alınmasına vesile olur.

Kudreti Sonsuz'un bizlere sunduğu önemli bir kabiliyet olan tahmin bilimi, etkin ve hesaplı karar vermede yol gösterici bir pusuladır. İnsanoğlu her gün güneşin batışından doğuşuna, ayın ortaya çıkışından kayboluşuna kadar, birçok astronomik hâdiseyi, büyük bir hassasiyetle hesap ederek belli bir noktaya gelmiştir. Mübarek gün ve gecelerin ne zaman başlayacağı da, aynı şekilde hesaplanabilmektedir. Sonsuz Kudret ve İlim Sahibi, bütün fizik ve metafizik varlıkların her türlü hâllerini, kâinatta olup biten her bir ince ayrıntıyı, gördüğünden, insanın algılayamayacağı bir zaman ve mekân genişliği için her varlığın durumunun nasıl bir hâl alacağını kolayca hassas bir mizan ve takdirle ortaya koyar. Çünkü sadece bir nokta ve noktanın üzerinde olup biten her şey, Kur'ân'ın defalarca bizlere ilettiği gibi Allah'ın bilgisi ve izni dâhilindedir. Sonsuz ilim sahibi, her türlü bilgisizlikten ve hesapsızlıktan münezzehtir. Ayrıca, mahiyeti itibariyle bizlere önemli bir tefekkür ufku da açar. İnsan, sınırları belli bir dairede, kendine tahsis edilmiş cüz'î kuvvetlerle, ancak "Allahu Âlem" hükmüne tabi olarak tahminler yapabilir, yani hâdiselerin ve varlıkların kaderi hakkında belirli bir tahmini bilgiye ulaşabilir. Ancak kâinat gibi büyük ve esrarlı bir bilmecenin içinde, kendi kontrolü ve iradesi dışında, her ân ortaya çıkabilecek hâdiseleri de (belirsizlikler), göz ardı edemez. İnsanoğlu, cüz'î iradesinin bir bağıl değişken olarak yer aldığı ve yapısında birçok belirsizliği barındıran karar problemlerini çözebilmek için uygun kabiliyetlerle donatılmış bir varlıktır. Bu kabiliyetlerini kullanarak insan, bir yandan yaradılışın felsefesini idrak eder, diğer yandan da kaderin halı gibi dokuduğu hâdiseleri anlamaya çalışır. Açarsak sınırlı zekâsı, ilmi ve kapasitesiyle, kader meselesini anlamakta zorluk çeken insan, kendine baktığında, kaderin nasıl bir eşsiz ve sonsuz hesaba dayandığını kısmen görebilir, tahminler geliştirebilir ve kadere olan imanını, mantıkî akıl yürütmelerle güçlendirebilir. Bu sebeple, tahmin kabiliyetleri yüksek insanların, etrafımızda olup bitenleri anlamada çok daha yetkin olduklarını, olabileceklerini söylemek mümkündür. Yapılan tahminler, belirli bir geçerlilik ve gerçeklik payı taşıyabilmektedir. Çünkü bütün tahminler, kâinatın belirli bir düzende yaratılıp, devam ettirildiği, bu düzenin tahmin edilen zaman için, herhangi bir sekteye uğramayacağı varsayımına dayanır. Kâinatı yaratan Sonsuz Güç, onu her ân alt üst etmeye kâdirdir ve insanoğlu ancak kendisine izin verilen ölçüde tahmin edebilme kabiliyetini kullanır.

Kaynaklar
Makridakis, Spyros; Wheelwright, Steven; Hyndman, Rob J. (1998). Forecasting: methods and applications (Tahmin yöntemleri ve uygulamaları). New York: John Wiley & Sons.
Fama, Eugene (1970). "Efficient Capital Markets: A Review of Theory and Empirical Work". Journal of Finance 25 (2): 383–417.
Bediüzzaman, Sözler, 26. Söz (Kader Risalesi).


Bu haber 1,327 defa okundu.